Etnowielkopolska to zbiór etnograficznej wiedzy o naszym regionie. W ramach projektu prezentujemy Mapy Dziedzictwa Kulturowego, które bezpłatnie udostępniamy wszystkim zainteresowanym. W szczególności zwracamy się do uczniów, studentów, nauczycieli, pracowników instytucji kulturalnych i samorządowych, działaczy kulturalnych, artystów , pasjonatów oraz mieszkańców innych regionów naszego kraju. Naszym podstawowym celem jest upowszechnianie wiedzy o kulturze tradycyjnej Wielkopolski.

Mapy i towarzyszące im opisy prezentują wybrane dziedziny tej kultury. Każda mapa opowiada o innym zjawisku kulturowym lub innej rzeczywistości kulturowej, związanej z przekazywaniem dziedzictwa kulturowego wśród członków społeczności lokalnych. Z pojedynczych map wyłania się całość, na którą możemy spojrzeć z większego dystansu. Zobaczymy wtedy siłę naszej kultury (i zarazem jej słabości), subregiony o dużej witalności, jak i te mniej prężne. Nasza praca ma służyć edukacji kulturowej. Jesteśmy bowiem przekonani, że znajomość regionalnej kultury tradycyjnej jest jednym z fundamentów tożsamości, a także ważną częścią kompetencji kulturowych, które ułatwiają nam funkcjonowanie w lokalnej wspólnocie.

Mapa to ważny i ciekawy sposób popularyzowania dziedzictwa kulturowego. Każda zawiera opis, który w sposób kompaktowy opisuje najważniejsze aspekty konkretnego zjawiska kulturowego. Mamy nadzieję, że ich uważna lektura zachęci wszystkich do przyjrzenia się kulturze Wielkopolski i, być może, do odnalezienia wielu ciekawostek, które będą inspiracją do samodzielnych poszukiwań.

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kultury Wsi i Rolnictwa stworzyła zespół naukowców, który opracował materiały dostępne na stronie. Pomysłodawcą, koordynatorem i autorem map jest dr Arkadiusz Jełowicki – etnolog, na co dzień pracownik Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie. Autorką części opisów jest mgr Małgorzata Sawicka, także etnografka i pracowniczka Muzeum. Współpomysłodawczynią projektu i autorką części opisów jest prof. UAM dr hab. Anna Weronika Brzezińska, etnolożka związana zawodowo z Instytutem Antropologii i Etnologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wszystkie materiały zostały zaopiniowane przez dr hab. Joannę Minksztym, etnografkę i muzealniczkę pracującą w Muzeum Etnograficznym w Poznaniu (Oddziale Muzeum Narodowego) oraz prof. UAM dr. hab. Jacka Schmidta, etnologa i antropologa z Instytutu Antropologii i Etnologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Redakcją językową zajął się Piotr Makolągwa, filolog polski.

Wszystkie materiały dostępne na tej stronie podlegają licencji Creative Commons 4.0. Oznacza to, że każdy użytkownik strony może ściągnąć dowolną treść lub mapę. Następnie może je swobodnie edytować, drukować, udostępniać. Jest tylko jeden warunek. Za każdym razem musi podać kto jest autorem lub autorką tych treści. Do czego zachęcamy.

  • 1 – Granice Wielkopolski wg Kultury ludowej Wielkopolski
    • 1 – Granice Wielkopolski wg Kultury ludowej Wielkopolski

      Profesor Józef Burszta (1914-1987), wybitny poznański etnograf, zajął się problemem wyznaczenia granic Wielkopolski przy okazji prac nad monumentalnym dziełem, jakim była Kultura ludowa Wielkopolski (t. 1-3, 1960-67). Na potrzeby tej monografii stworzono w połowie lat 50. XX w. interdyscyplinarny zespół złożony z etnografów, historyków, językoznawców, folklorystów i etnomuzykologów. W trakcie spotkań zespołu kierowanego przez Profesora ustalono między innymi granice obszaru, który objęto następnie badaniami terenowymi.

  • 2 – Granice Wielkopolski wg Atlasu Języka i Kultury Ludowej Wielkopolski
    • 2 – Granice Wielkopolski wg Atlasu Języka i Kultury Ludowej Wielkopolski

      Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, pod redakcją językoznawcy prof. Zenona Sobierajskiego i etnologa prof. Józefa Burszty, to kolejne (po Kulturze ludowej Wielkopolski) monumentalne opracowanie monograficzne poświęcone temu regionowi. Składa się na niego aż 797 map wraz z opisami. Prof. Z. Sobierajski, w porozumieniu z prof. J. Bursztą, zebrał w 1970 r. badaczy z Instytutu Filologii Polskiej i Katedry Etnografii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz historyków opracowujących mapy pomocnicze. Zespół miał za zadanie opracować mapy etnograficzno-lingwistyczne, pokazujące, co z dawnych podziałów mikroregionalnych zachowało się w języku i kulturze Wielkopolski, a także jakie zjawiska pojawiły się pod wpływem zachodzących wówczas przemian kulturowo-językowych.

  • 3 – Granice Wielkopolski wg Andrzeja Brencza
    • 3 – Granice Wielkopolski wg Andrzeja Brencza

      Tematykę granic regionu Wielkopolski Andrzej Brencz poruszył w swojej książce Wielkopolska jako region etnograficzny. Wykorzystał w niej między innymi wyniki badań zamieszczonych w Atlasie języka i kultury ludowej Wielkopolski (AJKLW). Analizując efekty prac poprzedników, podobnie jak oni, definiował Wielkopolskę jako region etnograficzny nawiązujący do Wielkopolski historycznej, choć w części wschodniej wykraczający poza jej granice. Podkreślał trudność w przedstawianiu granic regionu w postaci linearnej, co motywował tworzeniem przez nie stref wyznaczanych przez zasięgi zjawisk kulturowych.

  • 4 – Współczesne granice etnograficzne Wielkopolski
    • 4 – Współczesne granice etnograficzne Wielkopolski

      Wyznaczając współcześnie granice etnograficzne regionów tworzących krajobraz kulturowy Wielkopolski kierowaliśmy się przede wszystkim żywotnością zjawisk kulturowych, które każdy z nas może zaobserwować, zbadać i udokumentować. Mamy świadomość, że wiele z elementów obecnych w przeszłości, współcześnie już nie występuje, a dowiedzieć się można o nich z materiałów archiwalnych, dostępnych w repozytoriach, archiwach i muzeach.

      Wyznaczone granice mają charakter orientacyjny i inkluzywny, Uszanowaliśmy potrzebę podkreślenia tożsamości lokalnej, której istotnymi elementami są wzory kulturowe regionów sąsiadujących (np. Kujaw, Śląska czy Pomorza) oraz uwzględniliśmy ruchy migracyjne (zarówno te po 1945 roku, jak i późniejsze, związane z migracją zarobkową). Niektóre obszary historycznie związane z Wielkopolską współcześnie znajdują się częściowo w granicach administracyjnych innych województw (np. Pałuki – woj. kujawsko-pomorskie, Babimojszczyzna – woj. lubuskie, Krajna – woj. pomorskie), co wpływa w sposób bezpośredni na sposób identyfikacji regionalnej ich mieszkanek i mieszkańców. Pomimo to jednak zdecydowaliśmy się uwzględnić je w ramach współczesnych granic etnograficznych Wielkopolski.

  • 5 – Granice historyczne Wielkopolski
    • 5 – Granice historyczne Wielkopolski

      W XIII wieku Wielkopolska podzielona była administracyjnie na dwie dzielnice: poznańską
      i gnieźnieńsko-kaliską. W XIV wieku były to województwa poznańskie i kaliskie (z czasem wyłączono z niego ziemię wieluńską, którą przyłączono do województwa sieradzkiego).
      W XVI wieku województwo poznańskie podzielone zostało na powiaty: poznański, kościański, wałecki i wschowski, a kaliskie na kaliski, gnieźnieński, nakielski, kcyński, koniński i pyzdrski. Ten podział obowiązywał do I rozbioru Polski w 1791 roku, jednak
      w 1768 roku wydzielono osobne województwo gnieźnieńskie.

      Kolejne duże zmiany administracyjne związane były z rozbiorami Polski – w 1793 roku
      i 1795 roku. Konsekwencją tych podziałów było wydzielenie departamentów poznańskiego
      i kaliskiego. W okresie wojen napoleońskich i powstania Księstwa Warszawskiego podzielono Wielkopolskę na trzy departamenty – poznański, bydgoski i kaliski. Po 1815 roku obszar zachodniej Wielkopolski znalazł się w granicach Prus – utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie, podzielone na dwie rejencje: poznańską i bydgoską. Obszar dawnego województwa kaliskiego znalazł się w granicach Rosji, a granica przebiegała głównie
      na rzece Prośnie.

  • 6 – Twórcy ludowi w Wielkopolsce
  • 7 – Siwki w Wielkopolsce
    • 7 – Siwki w Wielkopolsce

      Siwki, czyli kolędnicze pochody w drugi dzień świąt wielkanocnych, występują
      w zachodniej Wielkopolsce. Obszar ten wrysowuje się w topograficzny trójkąt wytyczony przez Międzychód na północy, Wolsztyn na południu i Poznań na wschodzie. Współcześnie zwyczaj ten praktykuje się w 32 miejscowościach. W drugiej połowie XX wieku takich miejsc było ponad 90, co wiemy dzięki badaniom przeprowadzonym w 2018 roku.

  • 8 – Muradyny i żandary w Wielkopolsce
    • 8 – Muradyny i żandary w Wielkopolsce

      Muradyny i żandary są lokalną formą szeroko rozpowszechnionego zwyczaju wodzenia niedźwiedzia. W Wielkopolsce niedźwiedziowi towarzyszyły w pochodach dyngusowych (w wielkanocny poniedziałek) dziad, baba, koń, diabeł, czasem też czapla lub bocian. Później dołączyły takie postaci jak policjant, kominiarz, smolarz, symbolizujące osoby niecodzienne w życiu wsi, wnoszące w jej życie nowość i sensację. Pochody niedźwiedzi pojawiają się nadal w poniedziałek wielkanocny na terenie powiatów gnieźnieńskiego, obornickiego, poznańskiego, czarnkowsko-trzcianeckiego Najbardziej znane z nich są muradyny w Walkowicach (gm. Czarnków) i żandary w poznańskiej dzielnicy Ławica.

  • 9 – Cymper w Wielkopolsce
    • 9 – Cymper w Wielkopolsce

      Cymper to lokalna nazwa obchodów kończących okres karnawału pojawiająca się
      w niektórych miejscowościach powiatu nowotomyskiego, skupionych wokół Zbąszynia.
      Są to: Łomnica, Nądnia, Nowy Dwór, Przyprostynia i Stefanowice z gminy Zbąszyń
      oraz Dąbrówka Wielkopolska – leżąca już na terenie województwa lubuskiego,
      w gm. Zbąszynek (powiat świebodziński). Zwyczaj ten był wzmiankowany również w innych miejscowościach: Chrośnicy, Nowej Wsi, Nowej Wsi Zbąskiej, Perzynach, Stefanowie, Strzyżewie (gm. Zbąszyń) oraz Podmoklach Małych i Wielkich (gm. Babimost,
      powiat zielonogórski). Nazwa cymper zaczęła dominować od lat 90. XX w., wcześniej
      wśród mieszkańców bardziej popularne było określenie mięsopusty.

  • 10 – Podkoziołek i bery w Wielkopolsce
    • 10 – Podkoziołek i bery w Wielkopolsce

      Podkoziołek to obecnie tradycyjna nazwa zabawy ostatkowej lub ostatniego dnia karnawału stosowana powszechnie w zachodniej Wielkopolsce i na Kujawach. Wywodzi się ona z obrzędów ostatkowych. W powiecie międzychodzkim najbardziej znanym zwyczajem ostatkowym są bery w Kamionnie.

  • 11 – Wielkopolskie grupy etnograficzne
    • 11 – Wielkopolskie grupy etnograficzne

      Wielkopolska jest dużym regionem kulturowym o zróżnicowanym środowisku naturalnym, który przez stulecia podlegał skomplikowanym procesom historycznym i politycznym. Wszystko to miało wpływ na kształtowanie się podziałów administracyjnych, co z kolei wpływało na stosunki społeczne. W historii naszego regionu ważne były także akcje mające na celu sprowadzanie osadników z krajów europejskich oraz z regionów ościennych, dzięki czemu mieszały się tradycje kulturowe różnych grup lokalnych i regionalnych.
      O przynależności do konkretnej grupy regionalnej lub lokalnej decydują cechy fizyczne, przejawiające się w zróżnicowaniu poszczególnych elementów kultury (np. budownictwo, strój ludowy), elementy kultury niematerialnej (np. gwara, wyznanie) oraz poczucie przynależności do danej kultury, związane z tożsamością lokalną i regionalną.

  • 12 – Biskupizna
    • 12 – Biskupizna

      Biskupizna to mikroregion etnograficzny w południowo-zachodniej Wielkopolsce  ze stolicą w Krobi. Obejmuje on kilkanaście miejscowości powiatu gostyńskiego: Bukownicę, Chumiętki, Domachowo, Grabianowo, Krobię, Posadowo, Potarzycę, Rębowo, Sikorzyn, Starą Krobię, Sułkowice, Wymysłowo oraz Żychlewo. Nazwa regionu i jego mieszkańców pochodzi od biskupów poznańskich, do których tereny te należały od XIII do końca XVIII wieku. Każdy biskup poznański był nominalnym proboszczem Krobi aż do 1927 roku, gdy tę tradycję zniósł kardynał August Hlond. Dzięki mniejszym obciążeniom feudalnym, większym gospodarstwom i korzystniejszym warunkom uwłaszczenia Biskupianie mieli lepszą sytuację materialną, niż okoliczna ludność. Towarzyszyło temu silne poczucie odrębności i dumy z przynależności do swej małej ojczyzny. Wyrazem tego jest chociażby posiadanie własnego hymnu Biskupizny – pieśni Pługu, mój pługu.

  • 13 – Region Kozła
    • 13 – Region Kozła

      Region Kozła to nazwa obszaru obejmującego swym zasięgiem 6 gmin – Zbąszyń i Siedlec z woj. wielkopolskiego oraz Babimost, Kargową, Zbąszynek i Trzciel z woj. lubuskiego.
      W 1997 roku zarejestrowano Stowarzyszenie Gmin RP Region Kozła, inicjując tym samym podjęcie licznych inicjatyw na rzecz upowszechniania dorobku kulturalnego tego obszaru. Nazwa nawiązuje do tradycyjnego instrumentu, jakim jest występujący tylko na tym obszarze – kozioł. Zasięg jego użytkowania zamyka się wewnątrz linii łączącej miejscowości Trzciel, Dąbrówka Wielkopolska, Małe i Wielkie Podmokle, Nowy Kramsk, Babimost, Grójec Wielki, Wąchabno, Chobienice, Chrośnica oraz Zbąszyń. Pierwsze wzmianki w literaturze dotyczące tradycji grania na koźle datowane są na XVI wiek.

  • 14 – Zjawiska kulturowe w Wielkopolsce wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego
    • 14 – Zjawiska kulturowe w Wielkopolsce wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego

      Ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego na poziomie krajowym polega, m.in. na prowadzeniu rejestru zjawisk, na które składają się dwie listy: Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego (obecnie na 41 wpisów, 6 dotyczy Wielkopolski, w tym jeden o zasięgu ogólnopolskim) oraz Krajowy rejestr dobrych praktyk (Wielkopolska nie posiada żadnych wpisów w tym zakresie). Pierwsze wpisy z Wielkopolski pojawiły się na liście w 2015 roku. Obecnie są to następujące wpisy:

      1. Uroczystości odpustowe ku czci Św. Rocha z obrzędem błogosławieństwa zwierząt w Mikstacie
      2. Tradycje kulturowe Biskupizny
      3. Tradycje wesele z Szamotuł i okolic
      4. Tradycje dudziarskie w Wielkopolsce
      5. Tradycje kulturowe Bambrów Poznańskich
      6. Plecionkarstwo w Polsce
  • 15 – Zespoły ludowe w Wielkopolsce
    • 15 – Zespoły ludowe w Wielkopolsce

      Obecnie na terenie naszego regionu działa kilkadziesiąt zespołów tanecznych (w swoim repertuarze posiadają nie tylko tańce wielkopolskie, ale i z innych regionów Polski), śpiewaczych (skupiających głównie kobiety) oraz kapel ludowych. Większość z nich jest związana z lokalnymi i regionalnymi instytucjami kultury, które zapewniają im sale do prób i miejsce do przechowywania strojów i instrumentów. Okazją do prezentacji własnej twórczości artystycznej są liczne spotkania, w tym festiwale i przeglądy o zasięgu lokalnym i regionalnym. Towarzyszą im często konsultacje dla zespołów prowadzone przez etnomuzykologów, etnochoreologów i etnografów, głównie w zakresie doboru i poszerzenia repertuaru dzięki poszukiwaniom archiwalnym i terenowym.

      Wielkopolskie zespoły wielokrotnie prezentowały swoją twórczość na scenach festiwalowych w kraju, w tym na najważniejszym, jakim jest Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą. Wielu ze śpiewaków, muzyków i tancerzy oraz animatorów ruchu muzycznego otrzymało Nagrodę im. Oskara Kolberga „za zasługi dla kultury ludowej” (patrz mapa: Laureaci Nagrody Kolberga „za zasługi dla kultury ludowej”).

  • 16 – Wielkopolskie stroje ludowe
    • 16 – Wielkopolskie stroje ludowe

      Strój ludowy to określenie stosowane na odświętny i reprezentacyjny ubiór mieszkańców konkretnego regionu, którzy poprzez jego noszenie podkreślają swoją przynależność regionalną i lokalną. W tradycyjnej kulturze ludowej był on zakładany z okazji ważnych wydarzeń rodzinnych i społecznych oraz uroczystości religijnych. Był zróżnicowany ze względu na wiek i stan społeczny – inaczej ubierały się panny i kawalerowie, a inaczej osoby zamężne czy starsze.

      Wielkopolska jako duży i zróżnicowany region etnograficzny nie posiada jednego, charakterystycznego typu stroju, dlatego należy mówić o wielkopolskich strojach ludowych. Każda z grup etnograficznych oraz wspólnot lokalnych posiadała odrębny ubiór, który ją wyróżniał. Wielkopolskie stroje ludowe cechowały często formy krojów, dla których inspiracją był ubiór mieszkańców miasta lub warstw szlacheckich. Istotne były także kontakty z osadnikami z terenów Niemiec, Śląska i innych regionów ościennych, co powodowało częste zapożyczenia i inspiracje. Stroje szyte były głównie z tkanin kupnych (wełny, bawełny i jedwabiu) o różnorodnych splotach. Dominowały kolory ciemne i nasycone (granat, czerwień, bordo, amarant, butelkowa zieleń, brąz i czerń), z którymi kontrastowała biel koszul oraz haftów i koronek (te przede wszystkim występowały w kobiecych nakryciach głowy  -czepcach oraz kryzach i fartuchach).

  • 17 – Wielkopolscy laureaci Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”
    • 17 – Wielkopolscy laureaci Nagrody im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”

      Nagroda im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej” ustanowiona została w 1974 roku. To najbardziej prestiżowe wyróżnienie dla osób działających na rzecz zachowania i upowszechniania kultury ludowej i tradycyjnej. Konkurs ogłasza Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a organizatorem wydarzenia jest (w imieniu Ministra) Instytut Muzyki i Tańca współpracujący z Muzeum Wsi Radomskiej – Oddział Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze oraz Fundacją „Cepelia” Polska Sztuka i Rękodzieło. Patronem nagrody jest Oskar Kolberg – badacz i dokumentalista, kompozytor i muzyk, etnograf i folklorysta.